Voorwoord van de voorzitter: De begraafplaats leeft als nooit tevoren!
De historische begraafplaats Groenesteeg wordt vaak een ‘oase van rust’ genoemd. Het is natuurlijk ook een prachtige plek met mooie natuur en funeraire cultuur die aan de rand van de drukke Leidse binnenstad rust biedt. Maar dit betekent natuurlijk niet dat er verder niets gebeurt.
Integendeel, de begraafplaats leeft als nooit tevoren en er zijn tal van leuke, positieve zaken te melden. Het jaar 2025 loopt ten einde en we kijken terug op een zeer geslaagd jaar. In het binnenkort te verschijnen jaarverslag komen wij daar nog uitvoerig op terug. Voor dit moment volstaan wij met het terugkijken op de zeer geslaagde lezing van Jan Rezelman, afgelopen 16 november, over de Vrijmetselarij en de begraafplaats Groenesteeg in een volle aula.

Lezing Jan Rezelman over de Vrijmetselarij (16 november 2025)

In deze nieuwsbrief kijken we terug en vooruit. Wat het eerste betreft, zijn ons helaas twee mensen ontvallen, die gedurende vele jaren zeer betrokken zijn geweest bij onze Stichting: Ria van der Voort - Koet en Fluus van Cleef. In deze nieuwsbrief herdenken wij beiden. Wat het vooruitkijken betreft, organiseren we de komende maanden een drietal lezingen. Op 14 december over de rijkswerkinrichting voor vrouwen in Leiden, op 18 januari: over oude Leidse begraafplaatsen en ons knekelveld en op 8 februari over het boek “Historische atlas van Leiden”. Op 8 maart (de internationale vrouwendag) staat de rondleiding ‘Vrouwen op Groenesteeg’ op het programma. Details over deze activiteiten vindt u verderop in deze nieuwsbrief. Overigens heeft een nieuwsbrief van ons nog nooit zoveel informatie bevat als deze: ook een teken dat de historische begraafplaats Groenesteeg leeft als nooit tevoren! Rest mij u allen prettige kerstdagen, een goede jaarwisseling en een voorspoedig 2026 toe te wensen. Wij hopen velen van u volgend jaar weer aan te treffen bij de lezingen en rondleidingen.

In Memoriam Ria van der Voort - Koet
Op 19 september 2025 is Ria van der Voort - Koet overleden. Zij is 84 jaar geworden. Ria was vanaf het allereerste begin in 1992 nauw betrokken bij het wel en wee van onze Stichting. Wie kent deze lieve, kleine vrouw niet? Zij was vooral zichtbaar bij - en in het bijzonder na - onze lezingen. Ria heeft jarenlang na afloop van onze lezingen de drank en hapjes verzorgd. En dan niet alleen rondgebracht, maar ook ingekocht. Ria ging hierin zover dat zij deze inkopen uit eigen zak betaalde. Met haar al eerder overleden man Kees had zij aan de Zijlsingel, waar zij met hun twee zonen woonden, een slijterij. Hoewel wij vaak hebben aangedrongen op ‘het bonnetje’, wilde zij van geen vergoeding weten. “Ik vind het juist leuk om dit te doen en het is een mooie traditie, waar ik zelf ook erg van geniet”, waren dan haar woorden.
Ria had ook veel interesse in alles wat te maken had met Van Gogh. Toen zij 25 jaar de hapjes en drankjes had verzorgd hebben wij Ria getrakteerd op een dagje Amsterdam met als hoogtepunt een bezoek aan het Van Gogh museum.

Ria van der Voort - Koet

Wij zullen de altijd opgewekte en belangstellende Ria erg missen. Dat gevoel was op 16 november, toen we onze eerste lezing van het winterseizoen 2025/2026 hadden, al merkbaar. Wij koesteren de vele goede herinneringen aan Ria en wensen haar zonen Kees en Sjaak veel sterkte met het verlies van hun dierbare moeder.

In Memoriam Fluus van Cleef
Op 29 oktober ontviel ons ook een andere gewaardeerde vrijwilliger: Fluus van Cleef. Fluus is veertien jaar lang penningmeester van onze Stichting geweest, van 2010 tot 2024. Hij was niet iemand die in de vergaderingen het hoogste woord voerde, maar bewaakte wel - en met succes - de financiële gezondheid van onze organisatie. Dat speelde met name in 2013 toen er - in het kader van het tweehonderdjarig bestaan van de begraafplaats - naast een jubileumboek ook een zeer groot evenement plaatsvond, de herbegrafenis van Diederik van Leyden Gael, de redder van Leiden, een manifestatie waarover nog altijd wordt gesproken. Ineens moest de begroting, die een bescheiden omvang had van zo’n 5.000 euro per jaar in 2013 meer dan het tienvoudige worden. Op zijn eigen, rustige manier hield Fluus alles goed in de
gaten en werd het jubileum ook financieel een groot succes.

Fluus van Cleef

Behalve over de penningen waakte Fluus ook over de ledenadministratie, wat bepaald geen sinecure was. Verder hebben wij tot op de dag van vandaag dankbaar gebruik gemaakt van ruimtes die Fluus beschikbaar stelde om tientallen dozen met boeken op te slaan. Ja, Fluus was altijd bereid te helpen en naar oplossingen te zoeken, op diverse terreinen.

Zondag 14 december om 14.00 uur: Lezing door Marian Weevers:
“De Rijkswerkinrichting voor vrouwen in Leiden 1890-1920” met korte rondleiding
Tussen 1890 en 1920 bood het voormalige Pesthuisgebouw in Leiden onderdak aan een Rijkswerkinrichting (RWI) voor vrouwen. Rijkswerkinrichtingen waren bedoeld als straf voor mensen die zich schuldig hadden gemaakt aan bedelen, landlopen en dronkenschap in het openbaar. Door hen langdurig op te sluiten hoopte het Rijk de samenleving te bevrijden van de overlast die deze groepen zouden veroorzaken. Een ander oogmerk was verbetering door hen gedwongen aan het werk te zetten. Omdat Veenhuizen, waar de vrouwen oorspronkelijk verbleven overvol dreigde te raken, verhuisden zij eind december 1889 naar Oegstgeest/Leiden.
Hoewel het op de Groenesteeg (uiteraard) vergeefs zoeken is naar de vrouwen zelf (het sterftecijfer was hoog: aanvankelijk ongeveer 9%) liggen er wel verschillende mensen waar zij direct of indirect mee te maken hadden. Voorbeelden hiervan zijn de Leidse notabelen die deel uitmaakten van het college van regenten dat de Rijkswerkinrichting bestuurde. Ook het graf van dominee Hermanus Hagen die als geestelijke verbonden was aan de RWI is op de begraafplaats te vinden, evenals dat van Elisabeth Oort-de Goeje. Laatstgenoemde wilde de vrouwen bij

Het graf van ds. Hagen (winter 2013)

hun vertrek uit de RWI vooral praktische hulp bieden in de vorm van bemiddeling naar onderdak, werk of herstel van relaties. De lezing gaat vooral over de interactie tussen de opgesloten vrouwen en degenen die zich met hen bemoeiden.
Over de spreker:
Marian studeerde geschiedenis aan de Universiteit Leiden en maatschappijgeschiedenis in Rotterdam. Hierna was zij werkzaam bij verschillende overheden. Begin 2025 promoveerde zij op “Gevangenis of toevluchtsoord? Vrouwen en de Rijkswerkinrichtingen in Nederland 1886-1934”

Zondag 18 januari om 14.00 uur:
Lezing door Bertram Wesselman: “Van kerkhof tot knekelveld”
In deze presentatie wordt ingegaan op de funeraire geschiedenis van Leiden. Vanaf de middeleeuwen werden de Leidenaars in en rond de kerken begraven. Dat ging goed, totdat Leiden uitgroeide tot een van de grootste steden van Holland. Toen het in 1813 verboden werd om in kerken te begraven, werden enkele bolwerken ingericht als begraafplaats.
Hoe ging dat allemaal in zijn werk? En wat heeft dit alles te maken met het knekelveld op begraafplaats Groenesteeg? Dit alles komt aan bod tijdens een driekwartier durende lezing over de geschiedenis van Leidse begraafplaatsen.

Oude Leidse begraafplaatsen op bolwerken

Over de spreker:
Bertram Wesselman is een geboren-en-getogen Leidenaar. Na een periode in de wiskunde en de IT is hij zich gaan verdiepen in het wel en wee van Leiden en is o.a. actief als commissaris van de 3 October Vereeniging en als secretaris van de Stichting tot instandhouding van de begraafplaats Groenesteeg.

Zondag 8 februari om 14.00 uur:
Lezing door Martin Hooymans: “De Historische Atlas van Leiden”
De Historische Atlas van Leiden toont met thematische kaarten, prenten en foto’s 1200 jaar ontwikkeling van de stad Leiden. Vanaf de eerste nederzettingen bij de Burcht tot de hedendaagse tijd wordt de voortgang in kaart gebracht. De ontwikkeling van de Leidse textielindustrie met de bloeiperiode en de neergang, de universiteit als toonaangevende wetenschappelijke instelling, de nieuwbouwwijken van na de Tweede Wereldoorlog, al dit soort zaken komen aan bod en worden door de spreker Martin Hooymans nader toegelicht.
Dit in 2024 uitgegeven boek drong onlangs door tot de laatste vijf kandidaten voor de door de Historische Vereniging Oud-Leiden georganiseerde Publieksprijs over historisch verantwoorde publicaties en evenementen.
Martin Hooymans zelf is niet een van de auteurs, dat zijn Jaap Evert Abrahamse, Reinout Rutte en Marcel IJsselstijn, maar heeft als leider van het veelomvattende project “Historische Leiden in kaart” bijgedragen aan de totstandkoming van deze atlas.

Boek Historische Atlas van Leiden

Over de spreker:
Martin Hooymans woont al ongeveer 60 jaar in Leiden. Hij heeft vele jaren in de ICT gewerkt en is de laatste jaren de spil van het onder supervisie van Erfgoed Oud Leiden en Omstreken gestarte project “Historische Leiden in kaart” (zie www.historischleideninkaart.nl).
Dit informatiesysteem, gebaseerd op de oorspronkelijke bronnen, koppelt percelen en personen aan elkaar. Ook de begraafplaats Groenesteeg is onderdeel van dit systeem, waarbij de percelen zowel de graven zijn als de panden waar zij in Leiden hebben gewoond.

Zondag 8 maart om 14.00 uur: Rondleiding “Bijzondere vrouwen op Groenesteeg
8 Maart is de internationale vrouwendag. In dat kader is er op deze dag een rondleiding langs de graven van een aantal bijzondere vrouwen, die op Groenesteeg begraven zijn. Het betreft: de scheikundige Wouterina de Baat; Jacqueline Blommestein, iemand met een ‘bijzonder levens-verhaal’; de muziekleraressen Johanna Boekwijt en Anna Schultz Lessig; Anna Carbentus, moeder van Vincent van Gogh; Johanna Drost, stichtster van het Diaconessenhuis; Anna Groll, de eerste vrouwelijke accountant in Nederland en stichtster van de Annakliniek; Theodora Francina Heintz, heldin van de buskruitramp; Jeanne Petronella Maizonnet, met 103 jaar de oudste persoon op de begraafplaats en Françoise Antoinette le Poole, die vrijwel haar hele leven vrijwilligerswerk deed.

Anna Groll stichter van de Annakliniek

Johanna Drost medestichter van het Diaconessenhuis

 

Anna Maria Gesina Cock:
Eigenaresse van Landgoed Rhijnhof en van vijf bijzondere graven op Groenesteeg
Anna Maria Gesina Cock (1833-1901) was een vrouw, die zowel met Rhijnhof - in de periode voordat Rhijnhof een begraafplaats werd - als met Groenesteeg verbonden is. Zij stamt af van de Overijsselse tak van het gefortuneerde geslacht Coccejus. Haar vader was Hendrik Cock (1794-1866), hoogleraar rechtsgeleerdheid aan de univerziteit van Leiden. Deze Hendrik Cock, een conservatief jurist, was een invloedrijk persoon. Hij was ook politicus en zat lange tijd samen met Thorbecke in de Leidse gemeenteraad, waar zij tegenpolen waren: Thorbecke liberaal en Cock conservatief. Cock was de rijkste man van Leiden met vele bezittingen, waaronder vier panden aan het Rapenburg, de nummers 40, 42, 46 en 48, schuin tegenover de universiteit.
Ook Anna liet zich op het gebied van bezittingen niet onbetuigd. In 1871 kocht zij het landgoed Rhijnhof inclusief buitenhuis voor 33.400 gulden. Over dit buitenhuis werd geschreven: ‘hebbende een marmeren Vestibule, drie groote Benedenkamers, Kabinetje, Strijk- en provisiekamer, groote Keuken, royale Kelder, zes Bovenkamers, extra groot Koetshuis met Stalling voor twaalf Paarden en Tuinmanswoning, Boomgaard met exquise Vruchtboomen, uitgestrekte Broeituin met Perzikenkast van 23 Ramen, Druivenbakken, Bloemenbakken, Houtgewas, Overplaats met opgaand Hakhout, Heesters en groote, vischrijke Vijver’.

Landgoed Rhijnhof met buitenhuis

Op de begraafplaats Groenesteeg kocht Anna Maria Gesina Cock tussen 1891 en 1895 een vijftal dubbelgemetselde keldergraven: op 28 oktober 1891 de graven 287 en 288 (vak A1), op 6 juli 1893 de graven 141 en 142 (vak B) en op 31 augustus 1895 graf 289 (vak A1). Deze graven zijn afgedekt met enorm dikke en breede zerken.
Op de drie graven in vak A1 liggen slechts twee zerken. Het grafboek vermeldt dat graf 289 leeg is. Op een zerk staat nr. 287 en op de andere de nrs. 288 en 289, onder elkaar. Bij de restauratie van 2014 is aan deze graven niets gedaan. In het restauratieverslag staat: ‘Te groot, nooit tillen’.
In deze vijf grote graven zijn slechts acht personen begraven, wat ook in één graf had gekund! Het zijn de ouders en alle hun zes kinderen, die opmerkelijk allemaal ongehuwd zijn gebleven.
Graf 141: Hendrik Cock en Aleida Maria Engelberts, de ouders van Anna Maria Gesina.
Graf 142: Henricus en Johanna Henrica Cock, een broer en een zus van Anna Maria Gesina.
Graf 287: Christina Agnes en Bertha Judith Helena Cock: twee zussen van Anna Maria Gesina.
Graf 287/288: Anna Maria Gesina zelf en haar broer Conraad.

Weetje: de grindpaden ververst
De Historische begraafplaats Groenesteeg krijgt steeds meer bezoekers, wat wij van harte toejuichen en stimuleren. Het is zeer in trek als wandelroute, al dan niet als onderdeel van het Singelpark. Daarnaast is het een onderzoeksterrein naar bio-diversiteit (zie ook het volgende bericht). Dit betekent dat het grind op de grindpaden regelmatig verdwijnt omdat het wegzakt of wordt weggeschopt.
Dit leidt ertoe dat de grindpaden af en toe ververst moeten worden. Eind november is dat weer gebeurd. De gemeente Leiden heeft het grind geleverd en dit wordt door onze groenploeg op de paden aangebracht.
De groenploeg, die uit veertien personen bestaat, werkt iedere dinsdagochtend op de begraafplaats. Er bestaat een Beheerplan Begraafplaats Groenesteeg 2022-2037. Hierin staat wat er aan onderhoud moet gebeuren. De groenploeg, onder leiding van Anneke Jesse, maakt op grond van het Beheerplan een planning voor wat er per week aan onderhoud moet gebeuren.

Iwan Overpelt, behorend tot de groenploeg, bij de zakken grind

 

Onderzoek door Naturalis naar wilde bijen op Groenesteeg
Algemeen
Bij Naturalis doen studenten onderzoek naar wilde bijen in het stedelijk groen van Leiden. Wat is de relatie tussen kenmerken van bloemen en de diversiteit van bijen die deze bloemen bezoeken? Hoe verschillen de bijen-plantennetwerken van verschillende stukken stedelijk groen van elkaar? Deze en andere vragen proberen de studenten te beantwoorden aan de hand van door hen zelf ontworpen onderzoeken. Eind november is het rapport ‘Inventarisatie wilde bijen Begraafplaats Groenesteeg’ verschenen.
Het onderzoek op Groenesteeg
Voor het onderzoek werd een oppervlakte van tien vierkante meter op de begraafplaats Groene-steeg geselecteerd, samen met negen andere locaties in de stad, die in totaal door twaalf studenten in 2024 en 2025 achttien keer werden bezocht. Tijdens elk bezoek noteerden ze welke planten bloeiden en hoeveel bloemen er waren. Gedurende een half uur noteerden ze welke bijen
welke bloemen bezochten. Bijen die niet in het veld konden worden geïdentificeerd, werden verzameld en later geïdentificeerd met de hulp van een bijenexpert. Er werd een database samengesteld van alle interacties tussen planten en bestuivers.

Wilde bij op fluitenkruid

Resultaten
Er werden achttien bijensoorten gevonden en 46 verschillende interacties tussen bijen en planten werden waargenomen. Dit is hoog in vergelijking met de andere locaties in dit onderzoek. Twee van deze soorten werden tijdens dit onderzoek alleen gevonden op begraafplaats Groenesteeg, en niet op een van de andere locaties in Leiden. Duidelijk is dat de begraaf-plaats Groenesteeg een voedselbron vormt voor veel belangrijke bestuivers.
Wij hopen dat dit onderzoek in de komende jaren wordt herhaald om ook inzicht te krijgen hoe dit in de loop der tijd verandert. Ook kan het de gemeente helpen om te ontdekken welke aspecten van een groene ruimte bepaalde kenmerken veroorzaken en wat bevorderlijk is voor de bijenbescherming.

Nieuwe biografieën op onze website
In de rubriek Nader belichte personen, links in het menu, staan inmiddels meer dan 200 bibliografieën.Sinds de vorige nieuwsbrief is het artikel “Het knekelveld op Groenesteeg en oude Leidse begraafplaatsen” verschenen (zie ook de lezing op 18 juanuari) en daarnaast de volgende 15 bibliografieën:
Johannes Adrianus van Dijk (1830-1908): Directeur van de Kweekschool voor onderwijzers.
Jan Herman Goudsmit (1863-1927): Advocaat en procureur.
Johannes Jacobus Hasselbach (1835-1919): Van metselaar tot gemeenteraadslid.
Henri Christiaan van der Heijde (1843-1918): Hoofdonderwijzer met een bijzonder graf.
Maria Catharina van der Heijden (1897-1918): Studente wis- en natuurkunde.
Frederik Arnold Holleman (1873-1909): Adjuct-directeur Stedelijke Gas- en Elektriciteitsfabrieken.
Christiaan Jan van Ketwich (1818-1903): Hervormd predikant, aanhanger vrijzinnige richting.
Coenraad Jacobus Leendertz (1850-1910: Militair en leraar.
Johan Bernard Meijnen (1858-1936): Hoofdonderwijzer en wethouder in Leiden.
Hendrik Willem van de Mey (1834-1905): Rector van het Stedelijk Gymnasium.
Louis Mulder (1872-1927): Huisarts te Hazerswoude en Leiden.
Adraan Pieter Mari van Oordt (1840-1903): Directeur van uitgeverij Brill.
Louis David Petit (1847-21918): Boekhandelaar, conservator UB en vooral bibliograaf.
Simon van Reijn Snoeck (1816-1877): Boekhandelaar, tekenmeester en logementhouder.
Johannes Fredericus Leonardus Rietdijk (1856-1910): Onderwijzer op de Aalmarktschool.
Bovendien was er een revisie van de bibliografie:
Petrus Alma (1837-1902): Fabrikant levensmiddelen en oprichter kegelclub op Amicitia.

Johannes A. van Dijk

Adraan Pieter Mari van Oordt

David Louis Petit

 

Boekverkoop
Onze Stichting heeft een aantal boeken/boekjes uitgegeven die men kan aanschaffen door een e-mail te sturen naar secretariaatgroenesteeg(at)gmail.com met uw adresgegevens en aan te geven of u het per post verstuurd wilt hebben of komt ophalen (dan zijn er uiteraard geen verzendkosten). Het betreft de volgende zes uitgaven:

Geleerdheid onder de zerken - De zevenenzestig professoren van de historische begraafplaats Groenesteeg (2025), geschreven door Lodewijk Kallenberg. Hardcover, 232 pagina’s, 550 illustraties.Prijs € 35,00 (donateurs € 30,00); verzendkosten € 7,65.

Van Gogh op Groenesteeg (2017), geschreven door Joke Boot en Lodewijk Kallenberg; 52 pagina’s. Prijs: € 8,00; verzendkosten € 5,00.

Irawan Soejono - ‘Henk van de Bedrijding’ - Verzetsheld van Indonesische afkomst (2016), geschreven door Lodewijk Kallenberg; 52 pagina’s. Prijs: € 5,00; verzendkosten € 5,00.

Parel van het Leidse Singelpark (2015), gespreven door Rob Jansen en Lodewijk Kallenberg;
76 pagina’s. Prijs: € 10,00; verzendkosten € 5,00.

Leidse Glorie - Rondleiding over de historische begraafplaats Groenesteeg (2013), geschreven door Lodewijk Kallenberg. Hardcover, 228 pagina’s, 337 illustraties. Prijs € 15,00; verzendkosten € 7,65.

Groenesteeg - Een Historische Begraafplaats in Leiden (2000), geschreven door Ingrid Moerman.
72 pagina’s. Prijs: € 6,50; verzendkosten € 5,00.

Werkgroep graven
Op 1 juni jl. is er een goed bezochte bijeenkomst geweest met de donateurs. Een belangrijk onderwerp dat we daar met elkaar hebben besproken was het tegengaan van het verval van de grafzerken. Naar aanleiding daarvan heeft het bestuur besloten een werkgroep in te stellen om dit onderwerp te bestuderen. Deze werkgroep bestaat uit: Gemma Boetekees, Peter Blom, Anneke Jesse, Lodewijk Kallenberg, Peter de Leeuw, Maarten Raven en Nicolette Woldring.
De werkgroep heeft besloten om te beginnen met een pilot op een deel van de graven, deels keldergraven (de graven 1-60 in vak A) en deels zandgraven (de graven 164-205 in vak F): bij elkaar 100 graven, ongeveer 10% van alle graven.
Het doel van de pilot is als volgt geformuleerd:
Het aanvullen, corrigeren en beter ontsluiten van informatie over de graven die het bestuur in staat zal stellen om zelf maatregelen te nemen of bij bevoegde instanties aan te dringen op maatregelen voor twee verschillende zaken:
I.
het verval van die graven tegen te gaan of te vertragen;
II.
bezoekers en onderzoekers nog beter te informeren over de graven.
De werkgroep maakt gebruik van bestaande relevante bestanden met gegevens over de graven, zoals:
-
De grafboeken (vanaf 1813 tot ongeveer 1975) en de hieruit rond 1990 gemaakte gegevens die op onze website staan in de rubriek ‘Lijst van begravenen’.
-
In 1985 gemaakte tekst van een aantal inscripties van ongeveer 30 keldergraven.
-
In 1989 door ELO gemaakte foto’s van de graven waarop een zerk en/of stèle en/of hekje was te zien.
-
Een in 2014 notitie over de hekjes (in totaal staan op alle graven ongeveer 80 hekjes). Bij vorige restauraties is het terugzetten niet altijd goed te gaan en we proberen dat te herstellen via de oude foto’s.

Foto van keldergraf 109B (1989)

De werkgroep doet voor de pilot een eigen onderzoek waarbij het volgende wordt gedaan: - Een controle om te verschillen tussen de gegevens op de website en de grafboeken te onderzoeken en fouten te herstellen - Het achterhalen van de teksten op de zerken en stèles om na te gaan welke zerken, stèles en grafpaaltjes beschadigd zijn en wat hersteld zou moeten/kunnen worden; - Welke hekjes verkeerd staan en hoe dit kan worden hersteld. Zodra de pilot is afgerond en we verwachten dat dit begin 2026 zal zijn, zullen wij u verder informeren over de stand van zaken.